της Fabiola Gianotti*
Το 2019 ήταν η 500η επέτειος από τον θάνατο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, ένα από τα μεγαλύτερα μυαλά της ανθρώπινης ιστορίας. Ο μεγάλος Ιταλός, πέθανε στις 2 Μαΐου του 1519 αφήνοντας μια καλλιτεχνική και επιστημονική κληρονομιά που έχει απήχηση έως σήμερα. Αλλά ενώ η τέχνη του θαυμάζεται εδώ και αιώνες, η αξία του επιστημονικού του έργου πήρε πολύ περισσότερο καιρό μέχρι να αναγνωριστεί. Συμβαίνει συχνά στην επιστήμη: οι ιδέες μπορεί να χρειαστούν πολύ χρόνο για να ωριμάσουν, και συχνά αυτό επιτυγχάνεται όταν ενώνονται άνθρωποι από όλον τον κόσμο.
Η επιστήμη είναι καθολική και ενοποιητική. Καθολική, γιατί βασίζεται σε γεγονότα και όχι σε απόψεις: ένα μήλο πέφτει με τον ίδιο τρόπο σε οποιοδήποτε μέρος στη Γη και σε οποιαδήποτε στιγμή της ιστορίας, ό,τι κι αν πιστεύει κανείς. Ενοποιητική, γιατί η δίψα για μάθηση είναι κοινή σε όλους. Η επιστημονική γνώση δεν γνωρίζει διαβατήριο, φύλο, φυλή ή κόμμα. Έτσι η επιστήμη μπορεί να διαδραματίσει ζωτικό ρόλο ενώνοντας τους ανθρώπους σε έναν κατακερματισμένο κόσμο.
Ο χώρος εργασίας μου αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα. Χειριζόμαστε ισχυρά μηχανήματα, επιταχυντές σωματιδίων, για να μελετήσουμε τα θεμελιώδη συστατικά της ύλης που συνθέτει το σύμπαν. Το CERN συγκεντρώνει περισσότερους από 17.000 επιστήμονες από όλον τον κόσμο. Κάποιοι προέρχονται από χώρες σε εμπόλεμη κατάσταση, όμως όλοι συνεργάζονται με ενθουσιασμό για την επίτευξη κοινών στόχων.
Έχοντας εμπνευστεί από το CERN, το SPSAME είναι ένα εργαστήριο βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας στη Μέση Ανατολή. Εδρεύει στην Ιορδανία και τα μέλη του προέρχονται από όλη την περιοχής από την Κύπρο, την Αίγυπτο, το Ιράν, το Ισραήλ, την Ιορδανία, το Πακιστάν, την Παλαιστίνη και την Τουρκία. Οι επιστήμονες εργάζονται αρμονικά και μοιράζονται την εμπειρία τους γύρω από τα ίδια τραπέζια.
Φορείς όπως το CERN και το SESAME δεν μπορούν να δώσουν άμεση λύση στις γεωπολιτικές προκλήσεις. Μπορούν όμως να γκρεμίσουν εμπόδια. Αποτελούν παραδείγματα για το τι μπορεί να επιτύχει η ανθρωπότητα όταν εστιάζουμε στο κοινό καλό.
Αντιμέτωποι με τα γεγονότα
Η κοινωνία σήμερα αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις: κλιματική αλλαγή, ενεργειακό εφοδιασμό, πανδημία, επισιτιστική ασφάλεια και δημόσια υγεία, για να αναφέρουμε μερικές. Η επιστημονική συνεργασία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της αντιμετώπισης όλων αυτών. Η επιστήμη οφείλει επίσης να αποτελέσει ουσιαστικό μέρος της διαδικασίας λήψης αποφάσεων, γιατί, οποιαδήποτε απόφαση και αν πάρουμε, θα πρέπει να βασίζεται σε αντικειμενικά γεγονότα και επιστημονικά στοιχεία.
Ιδιαίτερα δε σε περιόδους όπως η σημερινή, όπου η πανδημία δίνει ακόμα μεγαλύτερο βάρος στην επιστήμη.
Χωρίς τις καινοτόμους ιδέες που προκύπτουν από την επιστημονική έρευνα, η πρόοδος αργά ή γρήγορα αποτελματώνεται. Και η ιστορία δείχνει ότι οι μεγάλες ανακαλύψεις συχνά προέρχονται, τελικά, από τη βασική έρευνα. Και αυτό με παραπέμπει σε μια άλλη επέτειο.
Το 1919 η Γενική θεωρία της Σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν αποδείχθηκε από έναν Βρετανό επιστήμονα, τον Arthur Eddington. Η σχετικότητα, όπως η κβαντική μηχανικά, αποτελεί ορόσημο της φυσικής του 20ού αιώνα. Από κοινού θεμελιώνουν ένα μεγάλο κομμάτι της κατανόησής μας για το πώς λειτουργεί το σύμπαν. Κι όμως, όταν αναπτύχθηκαν, θεωρήθηκαν δυσνόητες, αφηρημένες και χωρίς καμία πρακτική χρήση.
Εκατό χρόνια μετά, γνωρίζουμε ότι μόνο άχρηστες δεν ήταν. Χωρίς την κβαντική μηχανική δεν θα υπήρχαν τα σύγχρονα ηλεκτρονικά συστήματα με τρανζίστορ και χωρίς τη σχετικότητα το παγκόσμιο δορυφορικό σύστημα εντοπισμού θέσης (GPS) δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει. Όμως, ο Αϊνστάιν και οι θεμελιωτές της κβαντικής μηχανικής δεν προσπαθούσαν να εφεύρουν νέα είδη ηλεκτρονικών συσκευών και εργαλείων πλοήγησης ήθελαν απλώς να κατανοήσουν πώς λειτουργεί το σύμπαν.
Το χρονικό διάστημα από την ανακάλυψη έως την εφαρμογή είναι συχνά μεγάλο. Ο χρόνος που χρειάστηκε για να εφαρμοστούν μερικά από τα θαυμαστά σκίτσα του Λεονάρντο στην πραγματική ζωή μπορεί να είναι μια ακραία περίπτωση υπό αυτήν την έννοια, αλλά η χρονική κλίμακα δεκαετιών από τον Αϊνστάιν στο GPS είναι κάτι το συνηθισμένο.
Στο δικό μου πεδίο της σωματιδιακής Φυσικής υπάρχει ένα πολύ γνωστό παράδειγμα, ίσως ακριβώς στην αρχή της διαδρομής: το μποζόνιο Higgs. Προβλέφθηκε το 1964 αλλά ανακαλύφθηκε το 2012, και εννοείται ότι δεν είμαι σε θέση να σας πω σε π θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πρακτικά και πότε, αν ποτέ βρει πρακτική χρήση.
Ωστόσο, το μποζόνιο Higgs ήδη εμπλουτίζει τον πολιτισμό μας, καθώς οι γνώσεις που μας φέρνει και τα εργαλεία που αναπτύχθηκαν προκειμένου να το ανακαλύψουμε βρίσκουν εφαρμογές αλλού, από την ιατρική απεικόνιση έως τη θεραπεία του καρκίνου, τους ηλιακούς συλλέκτες και την ανάλυση Ιστορικών κειμηλίων.
Δεν μπορώ να τονίσω αρκετά τη σημασία που έχει για την ανθρωπότητα η επιδίωξη της «άχρηστης γνώσης, όπως τόσο περίφημα μας περιέγραψε ο Abraham Flexner, ο ιδρυτής του Ινστιτούτου Προηγμένων Σπουδών του Princeton, στο άρθρο του με τίτλο «Η χρησιμότητα της άχρηστης γνώσης το 1939. Εναπόκειται στις κυβερνήσεις να διασφαλίσουν ότι η βασική επιστήμη θα μπορέσει να ευδοκιμήσει προς όφελος των μελλοντικών γενεών – και ότι δεν θα χάσουμε τον επόμενο Αϊνστάιν ή Λεονάρντο.
*Γενική Διευθύντρια του CERN (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Πυρηνικών Ερευνών)
