του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Αν και με ιταλικές ρίζες, αλλά γεννημένος στην Αργεντινή, ο Χόρχε Μπεργκόλιο, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, στις 13 Μαρτίου 2013 εξελέγη πάπας και ήταν ο πρώτος που, παρά την καταγωγή του, δεν αισθανόταν ότι ήταν Ευρωπαίος.
Ακόμα χειρότερα, από φιλοσοφικής πλευράς, δεν αισθανόταν το βάρος της ευρωπαϊκής ταυτότητας στην πορεία του καθολικισμού. Το αποικιακό παρελθόν της Ευρώπης τον ενοχλούσε και αυτό δεν το έκρυβε. Δεν πίστευε ότι η καθολική πίστη μπορούσε να διαδοθεί παγκοσμίως από Ευρωπαίους. Δεν ήθελε να ακούει και πολλά για ιταλική, γαλλική και ισπανική κουλτούρα.
Στη δε διάρκεια της θητείας του στο Βατικανό δεν πήγε ποτέ στην Ισπανία, απέφυγε να πάει στην τελετή για την επανακατασκευή της Παναγίας των Παρισίων στο Παρίσι και περί επίσκεψης στη Γερμανία, ουδείς λόγος.
Επέλεξε δε το όνομα Φραγκίσκος για να τιμήσει τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, πολιούχο της Ιταλίας και κορυφαία προσωπικότητα της χριστιανικής αγιογραφίας του Μεσαίωνα.
Όμως, η επιλογή του ονόματος αυτού από τον Αργεντινό πάπα ανταποκρινόταν και σε βαθύτερες φιλοσοφικές πεποιθήσεις του κατά της ανοικτής οικονομίας, υπέρ των φτωχών και υπέρ της μετανάστευσης. Στη μεσαιωνική Ιταλία, υπενθυμίζουμε, ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης, αν και γόνος πλούσιας οικογένειας εμπόρων, ανάλωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη φροντίδα των φτωχών και απόκληρων.
Μια άλλη ιδιαιτερότητα του προκαθήμενου της Καθολικής Εκκλησίας ήταν η ένταξή του στους Ιησουίτες. Υπήρξε ο πρώτος Ιησουίτης και μη Ευρωπαίος πάπας.
Οι σχέσεις μεταξύ του παπισμού και των Ιησουιτών υπήρξαν συχνά θυελλώδεις. Το τάγμα, που ιδρύθηκε το 1540 από τον Ισπανό Βάσκο Ιγνάτιο της Λογιόλα, βρισκόταν πάντα στο περιθώριο της εξουσίας του Βατικανού. Οι Ιησουίτες, ένα επίλεκτο σώμα, πάντα ασχολούνταν με την ανεξαρτησία και την ιδιαιτερότητά τους. Τόσο που στη Ρώμη, το General Curia τους βρίσκεται στην άκρη της πλατείας του Αγίου Πέτρου, αλλά με θέα στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου που κόβει την ανάσα.
Υπό αυτή την έννοια, η εκλογή του Φραγκίσκου το 2013 υπήρξε ανατρεπτική και όπως είχε δηλώσει ένας Δομινικανός επίσκοπος, «επρόκειτο για την είσοδο ενός επαναστάτη στο Βατικανό». Είναι δε γεγονός ότι αυτός ο «επαναστάτης» αναλαμβάνοντας καθήκοντα καταδίκασε το Βατικανό, αποκαλώντας το «τελευταία απόλυτη μοναρχία της Ευρώπης». Μια Ευρώπη που την αποκάλεσε «κουρασμένη, ιδιότροπη μαμά».
Από την άλλη, για να δείξει την αντιπάθειά του προς το Βατικανό, είχε εγκατασταθεί στην κατοικία Sainte-Marthe, ανοιχτή για τους προσκυνητές, σε ένα επιπλωμένο διαμέρισμα 70 τ.μ. και έτρωγε τα γεύματά του στην κοινόχρηστη αίθουσα, μπροστά σε όλους τους επισκέπτες που περνούσαν από εκεί.
Ο Αργεντινός δεν ήθελε να «κρυφτεί» πίσω από τα τείχη της παπικής πόλης, που καλύπτεται από ιστορία αιώνων. Προτιμούσε την άμεση εξουσία, βασιζόμενος σε μια «εργατική ομάδα» οκτώ καρδιναλίων (το C8), παρακάμπτοντας τα μέλη της Curia, στα οποία έδινε διαλέξεις σε τακτά χρονικά διαστήματα, επικρίνοντας τη λειτουργία κλειστού κυκλώματος, αυτό που αποκαλούσε «κληρικαλισμό».
Στις επαφές και συνομιλίες του με τους αρχηγούς κρατών και κυβερνήσεων που παρήλαυναν στο Βατικανό, είχε επιβάλει την άτυπη προσφώνηση, λατινικού τύπου, και τελείωνε αναπόφευκτα τις συνομιλίες του με ένα ταπεινό «προσευχήσου για μένα».
Δεν ήταν ασυνήθιστο να τον δουν να κυκλοφορεί με ένα μικρό Fiat, ακόμη και να ψωνίζει σε καταστήματα της πόλης. Όπως ο Πίος XII, ο οποίος είχε χρησιμοποιήσει την τηλεόραση ήδη από το 1949, ο Φραγκίσκος γρήγορα καθιερώθηκε στα κοινωνικά δίκτυα, δημιουργώντας μια ανταποκρινόμενη ψηφιακή πλατφόρμα για την επικοινωνία του Βατικανού, το Vatican News. Ως απόδειξη της επιτυχίας του, ο πάπας υπήρξε ένας από τους πρώτους στόχους ενός viral ΑΙ, που τον έδειχνε τυλιγμένο με ένα μεγάλο λευκό πουπουλένιο μπουφάν.
Αυτές του οι συμπεριφορές και επιλογές τον είχαν καθιερώσει στον κόσμο των Καθολικών ως τον «πάπα του λαού», εικόνα που ο ίδιος βέβαια ενίσχυε με δηλώσεις του κατά του «νεοφιλελευθερισμού», της χρηματοοικονομίας της απληστίας και της τυφλής κατανάλωσης.
Επίσης από γεωπολιτικής πλευράς, ήταν υπέρ του διαλόγου με το Ισλάμ, κατά της ισραηλινής επέμβασης στη Γάζα, ελάχιστα τον είχε απασχολήσει η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και δεν έκρυβε τα καλά λόγια για τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον Ρώσο Βλαντιμίρ Πούτιν. Είχε επίσης πολύ θετική άποψη για τον συνασπισμό BRICS και είχε χαιρετίσει την ύπαρξη του «Μεγάλου Νότου», ως αντίβαρου στη Δύση.
Σημαντικό επίσης θέμα για τον αποβιώσαντα πάπα ήταν αυτό της μετανάστευσης, στο οποίο είχε ρίξει και πολύ μεγάλο βάρος.
«Είμαι γιος μεταναστών», έλεγε ο Χόρχε Μπεργκόλιο, του οποίου οι πρόγονοι έφυγαν από την Ιταλία για την Αργεντινή και θα μπορούσαν επίσης να είχαν χαθεί στη βύθιση ενός κρουαζιερόπλοιου αν, από θαύμα, δεν έχαναν την αναχώρησή του.
Η προσωπική του ιστορία απηχούσε, φυσικά, πλήρως την ακλόνητη υποστήριξη που έδειξε ως πάπας σε όλη τη διάρκεια της θητείας του στους μετανάστες. Από την αρχή, το έκανε μια από τις κύριες αιτίες της δύναμής του. Το πρώτο του ταξίδι ήταν στη Λαμπεντούζα, το ιταλικό νησί όπου παιδιά, γυναίκες και άνδρες συρρέουν εδώ και χρόνια για να χτυπήσουν την πόρτα της Ευρώπης.
Τον Νοέμβριο του 2014, σε μια σημαντική ομιλία του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο Στρασβούργο, επιχείρησε να επισημάνει την απειλή της μετατροπής της Μεσογείου σε «μεγάλο νεκροταφείο» -μια φράση σοκ που επαναλήφθηκε στη Μασσαλία το 2023.
Στην ίδια ομιλία του, ο πάπας Φραγκίσκος είχε πει ότι «η μετανάστευση αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση του 21ου αιώνα, όπως το ίδιο ισχύει και για την παγκόσμια οικολογική καταστροφή», που είχε περιγράψει το 2015 στην εγκύκλιο του Laudato Si. Για να επιβεβαιώσει δε τα λόγια του στο θέμα της μετανάστευσης, κατά καιρούς καλωσόριζε μετανάστες στο Βατικανό και κάθε Μεγάλη Παρασκευή έπλενε πόδια κρατουμένων.
Η δράση του δεν ήταν επίσης χωρίς απώτερα κίνητρα, προκειμένου να προωθήσει τις θέσεις της Εκκλησίας σε ορισμένες χώρες όπου απαγορεύεται, εξ ου και η προσέγγισή του με τον αρχηγό της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Κύριλλο, υπέρ του Πούτιν, ή ακόμα και στην Κίνα του Σι Τζινπίνγκ, όπου οι Ιησουίτες έπαιξαν ιστορικό ρόλο στον οποίον ο παπισμός δεν είχε ιδιαίτερα ρόλο. Αυτή την κατάσταση ήθελε να την αλλάξει ο αποβιώσας Φραγκίσκος, που πίστευε ότι ο κόσμος μας είχε μπει σε φάση «τρίτου παγκοσμίου πολέμου σε κομμάτια».
Κατά τα λοιπά, ο αποβιώσας ποντίφικας είχε φήμη πολύ αυταρχικού και ψυχρού ηγέτη, όχι ιδιαίτερα αγαπητού στους συνεργάτες του. Δεν είναι επίσης λίγοι αυτοί που του προσάπτουν ότι παρασυρμένος από τη γεωπολιτική και τη δημιουργία υστεροφημίας, δεν έδωσε την προσοχή που έπρεπε σε κρίσιμα εσωτερικά προβλήματα της Καθολικής Εκκλησίας, όπως αυτά της κατάχρησης εξουσίας, των σεξουαλικών σκανδάλων και του ρόλου των γυναικών σε θέσεις-κλειδιά στην εκκλησιαστική ιεραρχία.
Σίγουρα λοιπόν ο διάδοχος του Φραγκίσκου τα προβλήματα αυτά θα τα βρει μπροστά του, όπως επίσης θα έχει να αντιμετωπίσει μια γεωπολιτική κατάσταση αισθητά διάφορη από αυτήν που είχε βρει ο προκάτοχός του το 2013.
