των Γιώργου Ατσαλάκη & Ιωάννας Ατσαλάκη*
Η νέα «μάχη του εμπορίου» αφορά όλες τις ελλειμματικές οικονομίες - και κάτι πρέπει να γίνει πριν χαθεί ο έλεγχος, στην κατεύθυνση ενός νέου παγκόσμιου εμπορικού συμβολαίου, δίχως αθέμιτες πρακτικές, με ισορροπία και ασφάλεια.
1. Ο δυσεπίλυτος γρίφος των δίδυμων ελλειμμάτων. Από τη δεκαετία του 1980 οι Ηνωμένες Πολιτείες ζουν με ένα μόνιμο δημοσιονομικό (σήμερα είναι $1,8 τρις) και εμπορικό έλλειμμα ($1,2 τρις). Το διττό άνοιγμα τροφοδοτείται, αφενός, από υπερ-κατανάλωση που χρηματοδοτείται με δανεισμό και, αφετέρου, από αθέμιτο διεθνή ανταγωνισμό: επιδοτήσεις, τεχνητές υποτιμήσεις νομισμάτων, κεφαλαιακούς ελέγχους, κρυφούς δασμούς.
Η πολιτική πρόταση Τραμπ δεν ευαγγελίζεται αποχώρηση από το σύστημα· υπόσχεται επαναδιαπραγμάτευση κανόνων ώστε: να μειωθεί το αμερικανικό έλλειμμα κατά τρόπο συμμετρικό, να αναγεννηθεί η βιομηχανία χωρίς χονδροειδή προστατευτισμό και να απαγκιστρωθεί η Αμερική από τον ξένο δανεισμό.
Αν η διαπραγματευτική αυτή στρατηγική επιτύχει, η Αμερική θα ανακτήσει μέρος της βιομηχανικής της βάσης και θα εξισορροπήσει το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, είναι τι θα πράξουν οι λοιπές ελλειμματικές οικονομίες – κυρίως η Ευρωπαϊκή Ένωση – στο νέο σκηνικό καθώς οι ΗΠΑ διαπραγματεύονται μόνο για την χώρα τους και δεν γίνεται μια συνολική διαπραγμάτευση.
2. Η ευρωπαϊκή «σιωπηλή αιμορραγία» προς την Κίνα. Το εμπορικό ισοζύγιο ΕΕ–Κίνας κατέγραψε το 2023 έλλειμμα %380 δις. Ως τώρα οι Βρυξέλλες το αντιστάθμιζαν με πλεόνασμα ≈240 δις απέναντι στις ΗΠΑ, χάρη στα γερμανικά αυτοκίνητα, τα φαρμακευτικά και τα μηχανήματα ακριβείας. Εφόσον η Ουάσιγκτον επιβάλει συμμετρικούς κανόνες «buy-American» ή υψηλότερους δασμούς, το πλεόνασμα αυτό θα συρρικνωθεί δραματικά.
Ταυτοχρόνως, ό,τι η Κίνα δεν θα διαθέτει πια στην αμερικανική αγορά, θα επιδιώξει να το εκτρέψει στην Ευρώπη σε εξευτελιστικές τιμές. Η ευρωπαϊκή μεταποίηση (χορηγούμενη ήδη από επιδοτήσεις για την πράσινη μετάβαση) κινδυνεύει να συνθλιβεί ανάμεσα σε αυξημένο ενεργειακό κόστος και φθηνές κινεζικές εισαγωγές.
3. Η (ανύπαρκτη) ασπίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Θεωρητικά, ο ΠΟΕ είναι ο φυσικός διαιτητής των εμπορικών στρεβλώσεων. Στην πράξη, όμως, είναι «τίγρης χωρίς δόντια» καθώς :
Ο Μηχανισμός επίλυσης διαφορών παραμένει ουσιαστικά παραλυμένος, καθώς μέχρι σήμερα δεν κατάφερε να αποτρέψει την γιγάντωση των αθέμιτων πρακτικών στο διεθνές εμπόριο όπως: μη‑δασμολογικά εμπόδια, τεχνητή υποτίμηση του νομίσματος, εμπόδια στην αμοιβαία πρόσβαση στο εμπόριο, επιβάλουν δασμούς, επιδοτήσεις στην εργασία και στη βιομηχανία, ευνοϊκά δάνεια σε εξαγωγικές επιχειρήσεις, επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων στους κατοίκους τους για να μην εισάγουν αγαθά κλπ.
Οι κανόνες για επιδοτήσεις είναι συγκεχυμένοι καθώς επιτρέπουν παραθυράκια (π.χ. «πράσινες» ή άλλες στρατηγικές επιχορηγήσεις).
Δεν υπάρχει διαφάνεια κρατικών δανείων καθώς η Κίνα δεν γνωστοποιεί τις πραγματικές επιδοτήσεις κρατικών τραπεζών στις εξαγωγικές επιχειρήσεις και έχει το μεγαλύτερο πλεόνασμα πάνω από $1,2 τρις.
Ελλείψει του ρόλου που έπρεπε να παίξει ο ΠΟΕ δεν μπορεί να αποτρέψει συστηματικές αθέμιτες πρακτικές. Άρα οι ΗΠΑ, και ενδεχομένως, σύντομα η ΕΕ, αλλά και άλλες ελλειμματικές χώρες στρέφονται σε μονομερείς ή «συμμαχικές» λύσεις.
4. Δύο σενάρια: επιτυχία ή αποτυχία των διαπραγματεύσεων για ένα δίκαιο διεθνές εμπόριο. Οι διαπραγματεύσεις έχουν ήδη ξεκινήσει με κάποιες χώρες, στα πλαίσια των 90 ημέρων αναβολής των δασμών της 2ης Απρίλιου, αλλά η πιο σημαντική θα είναι αυτή με την Κίνα.
Πίνακας αποτυχίας επιτυχίας και επιπτώσεων για τις ΗΠΑ, ΠΟΕ και ΕΕ
Επιτυχία αμερικανο-κινεζικής συμφωνίας Αποτυχία / εμπορικός πόλεμος
ΗΠΑ Μείωση ελλειμμάτων, αναβίωση βιομηχανίας Προσωρινή προστασία, κίνδυνος πληθωρισμού
ΕΕ Συνεχίζει να εξάγει σε ΗΠΑ, κερδίζει πρόσβαση στην κινεζική αγορά υπηρεσιών Χάνει το αμερικανικό πλεόνασμα, το έλλειμμα με Κίνα διογκώνεται
ΠΟΕ Αναβαθμίζεται ως θεματοφύλακας νέων κανόνων Αδρανεί – το σύστημα κατακερματίζεται σε ζώνες δασμών και νομισμάτων
Σε περίπτωση επιτυχίας οι ΗΠΑ θα βιώσουν μείωση δίδυμου ελλείμματος, αναβίωση βιομηχανίας προηγμένης τεχνολογίας. Η ΕΕ διατηρεί μέρος του πλεονάσματος με ΗΠΑ, κερδίζει πρόσβαση σε κινεζική αγορά υπηρεσιών, καθώς η Κίνα ναγκάζεται να ενισχύσει τη ζήτηση στο εσωτερικό. Ο ΠΟΕ αναβαθμίζεται ως «φύλακας» νέων κανόνων και θα έχουμε μείωση γεωοικονομικών εντάσεων.
Σε περίπτωση αποτυχίας θα υπάρξει διάσπαση του συστήματος παγκόσμιου εμπορίου, με νέα κύματα δασμών και επιδοτήσεων. Οι ΗΠΑ θα βιώσουν Προσωρινή ανακούφιση ελλείμματος και κίνδυνο πληθωρισμού. Η ΕΕ χάνει το πλεόνασμα με ΗΠΑ ($240 δις) και το έλλειμμα με Κίνα εκρήγνυται.
Ο ΠΟΕ αδρανεί, το σύστημα εμπορίου κατακερματίζεται σε ζώνες δασμών και νομισμάτων. Οι χώρες πιέζονται να υιοθετήσουν σκληρότερους αμυντικούς μηχανισμούς, δημιουργείτε πολυμερές σύστημα σε «σιωπηρό λήθαργο», με περιφερειακά μπλοκ εμπορίου και νομισματικές ζώνες συναλλαγών σε τοπικά νομίσματα.
5. Τι μπορεί (και πρέπει) να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση; α) Ευρωπαϊκή ρήτρα αντι-επιδοτήσεων, με έναν ενεργό μηχανισμό εξισορρόπησης που επιβάλλει προσωρινούς δασμούς όταν αποδεικνύεται κρατική επιδότηση τρίτης χώρας, β) Κοινά ευρωομόλογα για ηχηρή βιομηχανική ανάπτυξη, αντί για κατακερματισμένες εθνικές ενισχύσεις, έκδοση κοινών ομολόγων για χρηματοδότηση ημιαγωγών, ΑΙ-clouds· ενοποιημένο πλαίσιο, λιγότερος κατακερματισμός, γ) Συμμαχία «Deficit 20» , με την δημιουργία άτυπης ομάδας ελλειμματικών χωρών (ΗΠΑ, πολλές χώρες τις ΕΕ, Ινδία, Καναδάς, Αυστραλία, Ν. Αφρική κ.ά.) με στόχο να πιέσουν συλλογικά στον ΠΟΕ για αυστηρότερους κανόνες επιδοτήσεων και διαφάνειας, δ) Στοχευμένη δημοσιονομική χαλάρωση υπέρ της έρευνας, αν η Κίνα «ξεφορτώσει» πλεονάζουσα παραγωγή στην ευρωπαϊκή αγορά, η ΕΕ οφείλει να επενδύσει σε τομείς υψηλής αξίας όπου ο κινεζικός ανταγωνισμός είναι μικρότερος (φαρμακοβιομηχανία, ναυτιλιακός εξοπλισμός, αεροδιαστημική), ε)
Ψηφιακός φόρος σύνοψης, αντί για γενικευμένους δασμούς, εφαρμογή ψηφιακού τέλους στα ψηφιακά οικοσυστήματα που εδραιώνουν δεσπόζουσα θέση στην Ευρώπη χωρίς παραγωγική επένδυση (π.χ. πλατφόρμες τρίτων χωρών).
6. Μπορεί να αναστηθεί ο ΠΟΕ; Ο ΠΟΕ χρειάζεται τρία άλματα: α) Αναβίωση του ρόλου με συμφωνία των κυριότερων χωρών ΗΠΑ–ΕΕ–Ιαπωνίας, β) Κώδικας επιδοτήσεων 2.0 με υποχρεωτική κοινοποίηση κρατικών δανείων/φοροαπαλλαγών όταν αθροιστικά υπερβαίνουν το 0,5 % του ΑΕΠ κλάδου, γ) Ταχεία διαδικασία διαιτησίας (fast-track) για μέτρα εθνικής ασφάλειας, ώστε οι χώρες να μη χρησιμοποιούν αυτό το επιχείρημα ως γενική δικαιολογία επιβολής δασμών. Αν δεν γίνουν αυτά, ο ΠΟΕ θα παραμείνει «φόρουμ συζητήσεων», και οι κύριες δυνάμεις θα στραφούν σε ad-hoc συμφωνίες.
7. Ο κίνδυνος ενός κατακερματισμένου κόσμου. Η αποτυχία διεθνούς συμβιβασμού θα γεννήσει τρία ρήγματα: α) Νομισματικό: μπλοκ δολαρίου εναντίον μπλοκ γιουάν· πολλαπλά συστήματα πληρωμών, β) Τεχνολογικό: ασύμβατα οικοσυστήματα 5G, cloud, chips· υψηλότερο κόστος συναλλαγών, γ) Κλιματικό και ενεργειακό: χωριστά πρότυπα πράσινης βιομηχανίας, με αποτέλεσμα «αγορές άνθρακα» που λειτουργούν ως συγκεκαλυμμένοι δασμοί. Οι οικονομίες με χρόνια ελλείμματα θα είναι οι πρώτες χαμένες: θα εισάγουν πληθωρισμό και γεωπολιτικό ρίσκο χωρίς να μπορούν να αντεπιτεθούν. Θα ακολουθήσουν οι χώρες με εμπορικά πλεονάσματα όπου δεν θα μπορούν να διαθέτουν την υπερπαραγωγή και θα χάσουν τις επενδύσεις τους.
8. Ανάγκη για «συμμετρικό πραγματισμό». Η εξίσωση «παγκόσμιο εμπόριο – δημοσιονομική πειθαρχία – εθνική ασφάλεια» μετατρέπεται από πολιτική πολυτέλεια σε υπαρξιακή αναγκαιότητα.
Για τις ΗΠΑ, επιτυχής συμφωνία σημαίνει περιορισμό δίδυμων ελλειμμάτων και σταδιακή απεξάρτηση από ασιατικές πιστώσεις. Για την ΕΕ, σημαίνει στρατηγική αυτονομία: αμυντικά μέτρα κατά της πλεονάζουσας κινεζικής παραγωγής, κοινές επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας και διπλωματική πίεση για νέο κώδικα ΠΟΕ.
Για τον ΠΟΕ, είναι η ύστατη ευκαιρία να αποδείξει ρυθμιστική επάρκεια· αλλιώς θα απαξιωθεί οριστικά.
Η ιστορία διδάσκει ότι όταν ηγεμονικές δυνάμεις αποσύρονται χωρίς κανόνες, αφήνουν κενό που γεμίζει από συγκρούσεις.
Αντιθέτως, όταν αναδιατάσσουν το σύστημα με κανόνες συμμετρικούς και εφαρμόσιμους, εξασφαλίζουν μεταβατική σταθερότητα – προς όφελος και των ελλειμματικών και των πλεονασματικών οικονομιών. Την αναδιάταξη την ξεκινούν οι ΗΠΑ αλλά πρέπει να ακολουθήσουν και οι άλλες χώρες με εμπορικά ελλείματα να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.
Ο χρόνος για συλλογική μεταρρύθμιση λιγοστεύει· αν οι χώρες δεν δράσουν σύντομα, ο κόσμος θα οδεύσει σε ένα «σκοτεινό μεσαίωνα» προστατευτισμού όπου ο ισχυρότερος επιβάλει τους δικούς του κανόνες. Το στοίχημα, λοιπόν, δεν είναι απλώς εμπορικό· είναι βαθύτατα πολιτικό – δηλαδή, ζήτημα επιβίωσης εύθραυστων δημοκρατιών σε μια εποχή γεωοικονομικής τρικυμίας.
Η ερώτηση πλέον δεν είναι αν θα αλλάξει το σύστημα, αλλά πότε και με πόσο κόστος. Όσο αργούν οι συλλογικές λύσεις, τόσο μεγαλώνει ο πειρασμός των μονομερών κινήσεων. Και τότε όλοι, μικροί και μεγάλοι, θα πληρώσουμε ακριβά το τίμημα ενός νέου, κατακερματισμένου εμπορικού Μεσαίωνα.
*Ατσαλάκης Γιώργος, Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής
Ατσαλάκη Ιωάννα Διδάσκων
Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης
