ΓΙΑ ΕΝΑ ΝΕΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ

Η παγκόσμια φτώχεια μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά μόνον από πρωτοπόρους, δημιουργικούς και κοινωνικά ευαίσθητους επιχειρηματίες

του Εντ Γκλίζερ *

Το γεγονός ότι δημιουργικοί και με κοινωνική ευθύνη επιχειρηματίες του ιδιωτικού τομέα ηγούνται της αλλαγής απέναντι στην παγκόσμια φτώχεια, είναι το αποτέλεσμα δύο μεγάλων αποτυχιών. Μία από αυτές είναι η φύση του απόλυτου φιλελευθερισμού στο επίπεδο της οικονομίας. Ενώ έχει κάνει πολλά θαύματα, δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα προσανατολισμένος στην διόρθρωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Οι ιδιωτικές εταιρείες συνήθως έχουν περισσότερα κίνητρα για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα των πλουσίων, παρά των φτωχών. Η αγορά εργασίας ανταμείβει όσους έχουν προσόντα, όχι τους αναλφάβητους. Ίσως, μακροπρόθεσμα, μία ελεύθερη ιδιωτική εκπαίδευση να καταφέρει να διαμοιράσει το ανθρώπινο κεφάλαιο παγκοσμίως, αλλά σίγουρα πρέπει να περάσουν αιώνες πριν καταφέρουν τα παιδιά της Αφρικής να λάβουν την ίδια μόρφωση με εκείνα της Σουηδίας.

Παρόλα αυτά, ένας νέος κοινωνικός και δημιουργικός καπιταλισμός θα μπορούσε να καλύψει με επιτυχία παταγώδεις κυβερνητικές αποτυχίες. Ως γνωστόν, σε πολλές περιπτώσεις οι κυβερνήσεις έχουν αναλάβει την ευθύνη για την εκπαίδευση και την υγεία. Στα περισσότερα μέρη του κόσμου έχουν αποτύχει τραγικά σε αυτή την ευθύνη. Η θλιβερή οικονομική κατάσταση της υποσαχάριας Αφρικής οφείλεται πολύ περισσότερο στην κλεπτοκρατία και στην κρατική βία, παρά σε οποιαδήποτε συνέπεια της παγκοσμιοποίησης. Μεγάλα ποσά αναπτυξιακής βοήθειας που προέρχονται από τους φορολογούμενους στις αναπτυγμένες χώρες για τα σχολεία και τα νοσοκομεία του Τρίτου Κόσμου, συχνά χάνονται καθ’ οδόν. Ακόμα και οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ κα της Ευρώπης, που είναι κατά βάσιν ικανές και με καλές προθέσεις, δεν διαθέτουν την εφευρετικότητα και τα κίνητρα να επιλύσουν τα πιο σοβαρά προβλήματα.

Υπό αυτές τις συνθήκες, χαίρονται ιδιαίτερα για τις υποσχέσεις που δίνουν οι φορείς του δημιουργικού καπιταλισμού, γιατί οι ιδιώτες κοινωνικοί επιχειρηματίες έχουν τουλάχιστον μία ευκαιρία να ξεπεράσουν τους περιορισμούς του δημόσιου τομέα –τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Εντούτοις, για να είναι περισσότερο αποτελεσματικοί, οι δημιουργικοί καπιταλιστές πρέπει να ρυθμίσουν την παρέμβασή τους ανάλογα με τις ικανότητες του δημόσιου τομέα. Σε περιοχές με μεγάλη ευημερία, όπου το κράτος λειτουργεί σωστά, οι δημιουργικοί καπιταλιστές μπορούν να προσφέρουν πολλά στηρίζοντας τον καινοτόμο χαρακτήρα του αποκεντρωμένο δημόσιου τομέα. Τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας αποτελούν τους πλέον αποτελεσματικούς θεσμούς κυερνητικών προγραμμάτων, όμως η ιδιωτική φιλανθρωπία έχει ακόμα να προσφέρει πολλές νέες ιατρικές ιδέες. Αυτό συμβαίνει επειδή οι δημιουργικοί καπιταλιστές μπορούν να διακινδυνεύσουν –σε αντίθεση με την κυβερνητική γραφειοκρατία, η οποία δεσμεύεται από κανόνες που έχουν ως στόχο να περιορίσουν την απώλεια των χρημάτων των φορολογουμένων.

Σε περιοχές όπου η κυβέρνηση είναι ασθενέστερη, οι δημιουργικοί καπιταλιστές μπορούν να είναι πιο αποτελεσματικοί αν αναπληρώνουν την απουσία του κράτους. Από αυτή την άποψη, ο Χέρμπερτ Χούβερ ήταν ένας από τους αποτελεσματικότερους φιλάνθρωπους στην Ιστορία. Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο πλούσιος μηχανικός ανέλαβε το έργο να παρέχει τρόφιμα στο Βέλγιο που λιμοκτονούσε. Μετά τον Πόλεμο, ηγήθηκε προσπάθειας η οποία προσέφερε τρόφιμα σε δέκα εκατομμύρια ανθρώπους στην Σοβιετική Ένωση. Οι προσπάθειες του Χούβερ ήταν αποδεσμευμένες από την κυβέρνηση –εξαρτώντο κατά πολύ από την γενναιοδωρία του Κογκρέσου των ΗΠΑ–, αλλά επέμενε στην άμεση διαχείριση της βοήθειας, χωρίς την παρέμβαση της επαναστατικής κυβέρνησης του Λένιν. Η διαχείριση της αμερικανικής βοήθειας από τον Χούβερ υποκατέστησε μια αποτυχημένη κυβέρνηση.

Πολλές από τις πιο επιτυχημένες φιλανθρωπικές προσπάθειες είχαν να κάνουν με δημιουργικούς καπιταλιστές οι οποίοι ανέλαβαν πρωτοβουλία ώστε να διορθώσουν παρόμοιες κυβερνητικές αποτυχίες. Στις αρχές του 20ου αιώνα, πολλές τοπικές κυβερνήσεις στην Αμερική είχαν δώσει μάχη για την παροχή καθαρού νερού. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο ρατσιστικός Νότος είχε μείνει πίσω. Έτσι, ο Τζων Ντ. Ροκφέλερ χρησιμοποίησε τους πόρους που διέθετε για να εξαλείψει την ασθένεια της αγκυλοστομίασης στον Νότο. Επίσης, θρησκευτικές ομάδες εδώ και αιώνες είναι υπεύθυνες για την παροχή εκπαίδευσης σε μερικές από τις φτωχότερες περιοχές του κόσμου, προσφέροντας μία εναλλακτική λύση στα αποτυχημένα δημόσια σχολεία.

Ακόμα και οι πιο προβληματικές κυβερνήσεις του κόσμου αποτελούν ευκαιρία για τους δημιουργικούς καπιταλιστές. Η επίσημη κυβερνητική βοήθεια ή η βοήθεια από την Παγκόσμια Τράπεζα πρέπει να περνάει μέσα από επίσημα κανάλια. Ακόμα και έτσι, ένα μικρό μόνον μέρος της βοήθειας φτάνει στα χέρια των επιθυμητών παραληπτών. Οι δημιουργικοί καπιταλιστές έχουν την επιλογή να επιμένουν, όπως ο Χ.Χούβερ, ώστε η διαχείριση της βοήθειάς τους να γίνεται χωρίς την παρέμβαση του κράτους.

Οι ομάδες ιδιωτών που έχουν αναλάβει μια αποστολή για το δημόσιο συμφέρον μπορούν επίσης να αποτελέσουν έναν καλό τρόπο για να βελτιωθεί η ποιότητα μιας κυβέρνησης. Ένα μεγάλο κομμάτι έρευνας υποστηρίζει την άποψη ότι η ποιότητα μιας κυβέρνησης αποτελεί συνάρτηση των ιδιωτικών κοινωνικών ομάδων που κινητοποιούν την δημοκρατία, την ανάληψη ευθυνών και την ύπαρξη ενός ανοιχτού συστήματος. Η ελευθερία της Πολωνίας οφείλεται κατά πολύ σε μία εγχώρια ομάδα ιδιωτών, την «Αλληλεγγύη», όσο και σε μία εξωτερική φιλανθρωπική οργάνωση, την Καθολική Εκκλησία –ενώ οι ιδιώτες φιλάνθρωποι έχουν συχνά αντισταθμίσει αποτελεσματικά τις υπερβολές των τοπικών κυβερνήσεων εντός των ΗΠΑ.

Για να είναι ο δημιουργικός καπιταλισμός πιο αποτελεσματικός, πρέπει να κατανοήσει ότι οι εταιρείες που προάγουν την μεγιστοποίηση του κέρδους δεν θα λύσουν μόνες τους όλα τα προβλήματα του κόσμου. Όμως, ακόμα πιο σημαντικό είναι να αναγνωρίσει τις μεγάλες αποτυχίες του δημόσιου τομέα, ιδιαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η ανεξαρτησία και οι πόροι που διαθέτουν οι δημιουργικοί καπιταλιστές παρέχουν τουλάχιστον την προοπτική να αποκατασταθούν αυτά τα προβλήματα. Ιδιαίτερα σε μία ρευστή εποχή όπως αυτή που ζούμε, στην οποία διαμορφώνονται νέοι συσχετισμοί οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων που επηρεάζουν ήδη βαθύτατα και τις ηγεσίες των επιχειρήσεων. Ηγεσίες που είναι πλέον επείγον να συλλάβουν και να αναλύσουν τις νέες μεγατάσεις της εποχής μας.

* Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ