Η αυτοκαταστροφή του καπιταλισμού

του Jeffrey Sachs*

Αυτή είναι η δυσάρεστη θέση στην οποία βρισκόμαστε στις μέρες μας.

Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος ενισχύει τον ανταγωνισμό, την κατανομή της εργασίας και την καινοτομία, αλλά δεν στηρίζει το κοινό καλό για τέσσερις λόγους:

Πρώτον, ο καπιταλισμός σταματά να λειτουργεί σε περιπτώσεις κατάρρευσης του ανταγωνισμού, που μπορεί να συμβεί επειδή υπάρχουν φυσικά μονοπώλια (στις υποδομές), λόγω εξωτερικών παραγόντων (που συχνά σχετίζονται με το περιβάλλον), αν πρόκειται για δημόσια αγαθά (όπως βασική επιστημονική γνώση) ή εξαιτίας ασύμμετρης πληροφόρησης (όπως συμβαίνει στις χρηματοοικονομικές απάτες).

Δεύτερον, ο καπιταλισμός εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε μη αποδεκτή ανισότητα. Οι λόγοι για κάτι τέτοιο είναι μυριάδες: τύχη, ταλέντο, κληρονομιά, το γεγονός ότι ο νικητής κερδίζει όλες τις αγορές, απάτη, ίσως ακόμη και πιο ύπουλοι παράγοντες όπως η μετατροπή του πλούτου σε ισχύ ώστε να αποκτήσει κανείς ακόμη μεγαλύτερο πλούτο.

Τρίτον, το ατομικό συμφέρον αφήνει τις μελλοντικές γενιές στο έλεος των σημερινών. Η καταστροφή του περιβάλλοντος είναι μία κατάφωρη αδικία ως προς τις επόμενες γενιές και όχι ως προς τις διάφορες κοινωνικές τάξεις.

Τέταρτον, το ατομικό συμφέρον αφήνει εκτεθειμένο τον ευάλωτο ψυχικό μας μηχανισμό. Για να το θέσω πιο ωμά, η αντίληψη που έχουμε για το ατομικό συμφέρον, εάν δεν αποτελεί μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος αξιών, εύκολα μεταλλάσσεται σε αγιάτρευτη μορφή εθισμού στον υπερκαταναλωτισμό.

Γι' αυτούς τους λόγους, ο επιτυχημένος καπιταλισμός ουδέποτε στηρίχτηκε στην ηθική βάση του ατομικού συμφέροντος, αλλά αντιθέτως από την πρακτική του ατομικού συμφέροντος που όμως ενσωματώνεται σε μία ευρύτερη ομάδα αξιών. Ο Max Weber εξήγησε ότι οι αρχικοί καπιταλιστές, οι Καλβινιστές, επιδίωξαν κέρδη, αναζητώντας αποδείξεις για τη σωτηρία. "Αποταμίευαν" σε βαθμό ασκητή ώστε να συγκεντρώσουν πλούτο για να αποδείξουν την ευλογία του Θεού και όχι για να χορτάσουν τη δική τους καταναλωτική όρεξη.

Ο Keynes κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα αναφορικά με τους μηχανισμούς που θεμελίωσαν την Pax Britannica στα τέλη του 19ου αιώνα. Όπως το έθεσε, ο οικονομικός μηχανισμός κρατήθηκε ενωμένος επειδή εκείνοι που δήθεν είχαν τον πλούτο απλώς παρίσταναν ότι τον δαπανούν.

Ο αμερικανικός καπιταλισμός, πιο κοσμικός και λιγότερο πατριωτικός, δημιούργησε τον δικό του τρόπο κοινωνικής αυτοσυγκράτησης. Ο μεγαλύτερος καπιταλιστής κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ο Andrew Carnegie, ανέπτυξε το «Ευαγγέλιο του Πλούτου», σύμφωνα με το οποίο ο μεγάλος πλούτος του επιχειρηματία δεν ήταν η μεγάλη ιδιοκτησία, αλλά η εμπιστοσύνη της κοινωνίας.

Η δυσχερής κατάσταση του 21ου αιώνα είναι πως οι ηθικοί περιορισμοί έχουν ως επί το πλείστον εξαφανιστεί. Από τη μία πλευρά, το χέρι του ατομικού συμφέροντος είναι ζωντανό και κραταιό και αποδίδει πολλά σε παγκόσμια κλίμακα, τα οποία είναι καλά και σε ορισμένες περιπτώσεις πραγματικά αξιοσημείωτα. Από την άλλη πλευρά, όμως, ο παγκόσμιος καπιταλισμός έχει καταρρίψει τους ηθικούς περιορισμούς. Το ατομικό συμφέρον δεν συμβαδίζει πλέον με ανώτερες αξίες.

Ο καταναλωτισμός είναι πλέον η επίγεια θρησκεία, περισσότερο από την επιστήμη ή τον ουμανισμό ή οτιδήποτε άλλο. Το ρητό «η απληστία είναι καλή» δεν επικράτησε μόνο στην περιβόητη ταινία του Hollywood τη δεκαετία του 1980. Ήταν η βασική αρχή για τα ανώτερα στρώματα της παγκόσμιας κοινωνίας.

Ο καπιταλισμός δε κινδυνεύει σήμερα να καταρρεύσει επειδή εξαντλούνται οι καινοτομίες ή επειδή οι αγορές δεν μπορούν να εμπνεύσουν ιδιωτικές κινήσεις, αλλά επειδή λησμονήσαμε τις λειτουργικές αδυναμίες της απρόσκοπτης λαιμαργίας. Παραμελούμε έναν χείμαρρο ανεπαρκειών της αγοράς σε υποδομές, στο χρηματοοικονομικό σύστημα και στο περιβάλλον.

Γυρίζουμε την πλάτη μας στη σημαντική επιδείνωση της ανισότητας των εισοδημάτων και σκοπίμως συνεχίζουμε να μειώνουμε τα κοινωνικά επιδόματα. Καταστρέφουμε τη Γη λες και είμαστε η τελευταία γενιά που θα ζήσει στον πλανήτη. Δηλητηριάζουμε τα ίδια μας τα γούστα μέσω του εθισμού στα πολυτελή προϊόντα, στην πλαστική χειρουργική, στα λιπαρά και στη ζάχαρη, στην τηλεόραση και σε άλλα γιατρικά που παίρνουμε κατ’ επιλογήν ή όχι. Και το πολιτικό μας σύστημα είναι ολέθριο, καθώς κατευθύνουμε τις μεγαλύτερες πολιτικές αποφάσεις στο λόμπι που θα κάνει τη μεγαλύτερη προσφορά και επιτρέπουμε στα μεγάλα κεφάλαια να παρακάμψουν τους ρυθμιστικούς ελέγχους.

Εάν δεν αποκαταστήσουμε τους ηθικούς μας φραγμούς, τότε ο σκοπός της συλλογικής δράσης θα χαθεί. Σύντομα μπορεί να έρθει η μέρα όπου το κεφάλαιο θα ελέγχει πλήρως την πολιτική, οι αγορές θα έχουν καταστρέψει παντελώς το περιβάλλον και η λαιμαργία θα υπαγορεύει τις προσωπικές μας επιλογές. Τότε θα έχουμε φτάσει στο απόλυτο παράδοξο: στην αυτοκαταστροφή της ευημερίας την ίδια στιγμή που η τεχνολογική γνώση θα μας δίνει τη δυνατότητα να πετύχουμε ευημερία για όλους.

* Ο Jeffrey Sachs είναι διευθυντής του Earth Institute στο πανεπιστήμιο Columbia University, ένας από τους νεότερους καθηγητές οικονομικών του Harvard και συγγραφέας του ‘The Price of Civilization’. Είναι επίσης αρχιτέκτονας της αποκαλούμενης θεωρίας σοκ που εφαρμόστηκε σε πολλές χώρες της ανατολικής Ευρώπης μετά την κατάρρευση του κομουνισμού.

ΠΗΓΗ: FT.com
Copyright The Financial Times Ltd. All rights reserved