Η ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΩΣ ΜΟΡΦΗ ΑΠΑΤΗΣ

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Στην μακραίωνη ιστορία του ανθρώπου, όλοι οι πόλεμοι, όλες οι σφαγές, όλα τα έκτροπα έχουν γίνει στο όνομα ιδεών. Συμβαίνει δε, οι μεγαλύτερες πολιτικές απάτες να έχουν τις ρίζες τους σε ιδέες για την βελτίωση της ζωής του ανθρώπου –κάτι που είναι, βέβαια, και μέγα ζητούμενο.

Μπορούμε έτσι να πούμε ότι, παρά τον υπερβατικό χαρακτήρα τους, ή λόγω αυτού, οι ιδέες αποτελούν μία μορφή εξουσίας την οποίαν και αξιοποιούν κατά κόρον όλοι αυτοί που διατείνονται ότι εκφράζουν –ή, ακόμα χειρότερα, ενσαρκώνουν– τις ιδέες. Εξαίρεση στους πιο πάνω κανόνες αποτελούν οι ιδέες που θέλουν να υπάγονται στον πειραματισμό ή καλύτερα στην σκληρή δοκιμασία της επαλήθευσης ή της απορρόφησής τους. Πρόκειται, δηλαδή, για ιδέες που δεν έχουν τελεολογικό χαρακτήρα, αλλά τελούν υπό δοκιμή.

Στην βάση λοιπόν του σκεπτικού που προηγείται, εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κανείς αν οι ιδέες αφ’ εαυτές έχουν ορθολογικό χαρακτήρα ή αν τελικά δεν αποτελούν εργαλείο πολιτικής εξαπάτησης. Εξαπάτηση που, όπως θα δούμε, συνειδητά αποδέχονται και οι πολίτες.

Ένας μεγάλος πολιτικός στοχαστής, ο Μανκιούρ Όλσον, ήταν από τους πρώτους που ανέπτυξε την θεωρία της «ορθολογικής άγνοιας» του πολίτη και του ρόλου που έπαιξε στο επίπεδο αυτό η ιδεολογία. Πριν από αυτόν, όμως, ο Άντονυ Ντόουνς είχε χρησιμοποιήσει την ίδια έκφραση για να εξηγήσει πώς λειτουργούσε «ο νόμος της ήσσονος προσπάθειας» όταν επρόκειτο για την αναζήτηση πληροφοριών προκειμένου να αποφασίσει κανείς πώς θα ψηφίσει σε μία εκλογική αναμέτρηση.

Στηριζόμενος στην λογική των παραπάνω θεωρήσεων, ο Μπράϊαν Κάπλαν έγραψε το βιβλίο «Ο Μύθος του Ορθολογιστή Ψηφοφόρου», στο οποίο αποδεικνύει πώς η μη αναζήτηση πληροφοριών από τους πολίτες όταν καλούνται να ψηφίσουν, οδηγεί σε τραγικά ενίοτε συλλογικά λάθη, μέσα από τα οποία εξυπηρετούνται αυτοί που τα προκάλεσαν. Συγκεκριμένα, τόσον ο Μ.Όλσον όσο και ο Μπ.Κάπλαν υποστηρίζουν ότι, επειδή το κόστος αναζήτησης πληροφοριών φαντάζει υψηλό για τον ψηφοφόρο, ενδεχομένως σε σχέση με τα οφέλη που ο ίδιος θα αποκομίσει από την επιλογή του, ψηφίζει κατά κανόνα με βάση κυρίαρχα ιδεολογικά κριτήρια, τα οποία υποκαθιστούν και την σκέψη του. Με την συμπεριφορά του αυτή, ο πολίτης απαλλάσσεται από τον κόπο να αναζητήσει πληροφορίες που θα τού επιτρέψουν να σχηματίσει την δική του πολιτική γνώμη.

Στο πλαίσιο αυτό, λοιπόν, η ιδεολογία, υποκαθιστώντας την αναζήτηση πληροφοριών, καθίσταται παράγοντας εξοικονομήσεως χρόνου και τελικά παίζει αποφασιστικό ρόλο στην πολιτική συμπεριφορά και στον προσανατολισμό της ψήφου του πολίτη.

Όμως, κατά τον Μ.Όλσον, πρέπει να δει κανείς ποιος είναι επίσης και ο βαθμός συμπτώσεως της ιδεολογίας με τα οργανωμένα και ατομικά συμφέροντα. Συμβαίνει στο επίπεδο αυτό κατά κανόνα τα οργανωμένα συμφέροντα να υπερισχύουν των ιδεών και τελικά να τις προσαρμόζουν στην εξυπηρέτησή τους. Στην προσπάθεια αυτή, σημαντικό ρόλο παίζει το φαινόμενο της «άχρηστης γνώσεως», που τόσο παραστατικά έχει περιγράψει στο παρελθόν ο Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ στο ομώνυμο βιβλίο του. Σύμφωνα με τον μεγάλο αυτόν στοχαστή, «η ιδεολογία, στο μέτρο που απαλλάσσει τον πολίτη από την σκέψη και την ηθική, αχρηστεύει την γνώση και γίνεται ο καλύτερος μηχανισμός εξυπηρετήσεως πολιτικών, οικονομικών και συνδικαλιστικών συμφερόντων».

Υπάρχει, έτσι, στενή σύνδεση των διαφόρων μορφών εξουσίας με τον κόσμο των ιδεών και ιδιαιτέρως με αυτές τις ιδέες που υπόσχονται οριστικές λύσεις «ευτυχίας». Αυτές οι ιδέες προκάλεσαν τις παγκόσμιες πολεμικές συγκρούσεις του 20ου αιώνα, όμως σήμερα υποσκελίζονται από μιαν άλλη ιδεολογική τακτική –αυτή της «σωτηρίας» από την ύφεση και την λιτότητα.

Δυστυχώς γι αυτόν, ο κοινωνικός καπιταλισμός της Δύσης, στην προσπάθειά του να επεκταθεί και να δημιουργήσει νέα κέντρα κέρδους, με αφετηρία την τραπεζική και την χρηματοοικονομική δραστηριότητα, περιέπεσε σε σειρά λαθών και εξετράπη προς κατευθύνσεις που έδωσαν το δικαίωμα στους εχθρούς του να αποκτήσουν νέα ιδεολογικά επιχειρήματα, μέσω των οποίων ακύρωσαν και όλες τις πραγματικότητες που προέκυψαν από την δραματική κατάρρευση του κομμουνισμού και άλλων βάρβαρων τριτοκοσμικών καθεστώτων.