ΠΡΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΕΡΓΕΝΗΔΩΝ;

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Οι αυτοαπασχολούμενοι προοδευτικοί διανοούμενοι κυριολεκτικά δεν έχουν τον θεό τους. Είναι δε εντυπωσιακός ο τρόπος με τον οποίον βάφουν και ξεβάφουν τις κοινωνικές εξελίξεις και τις οικονομικές λειτουργίες, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς τους.

Πρόσφατα, λοιπόν, μία σειρά από άρθρα σε «προοδευτικές» ευρωπαϊκές εφημερίδες –όπως, για παράδειγμα, η τροτσκιστογενής βρεταννική εφημερίδα Γκάρντιαν– προσπαθούν να πείσουν ότι η αύξηση των εργένηδων στις αναπτυγμένες κοινωνίες είναι, για μιαν ακόμη φορά, ένα κατακριτέο καπιταλιστικό επίτευγμα. Στο πλαίσιο αυτό, ο συγγραφέας του άρθρου Γιούαν Μόρισον στην Γκάρντιαν του Αυγούστου 2012 έγραφε τα εξής χαριτωμένα, τα οποία ασφαλώς παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον από πολλές οπτικές γωνίες.

«Αρεσκόμαστε να θεωρούμε πως είμαστε ελεύθεροι στην ελεύθερη αγορά, πως κατανικούμε τις δυνάμεις της διαφήμισης και δεν χειραγωγούμεθα από τις δυνάμεις της αγοράς. Αλλά υπάρχουν ορισμένες νέες κοινωνικές τάσεις –σαν την αναγόρευση του εργένη ως καταναλωτή-υπόδειγμα– που μάς θέτουν ενώπιον ορισμένων παραδοξοτήτων: αυτό που θεωρούσαμε ριζοσπαστικό –να μείνουμε εργένηδες– ίσως σήμερα να είναι αντιδραστικό.

»Όπως μάς προειδοποιούσε εδώ και πάνω από μία δεκαετία ο κοινωνιολόγος Σίγκμουντ Μπάουμαν, η μακρόχρονη σχέση, σαν την σταθερή δουλεία, απορρυθμίζεται τάχιστα και αντικαθίσταται από την βραχυχρόνια σχέση, τις πρόσκαιρες διευθετήσεις χωρίς προοπτική δέσμευσης. Είναι πιο δύσκολο να είναι μαζί δύο άνθρωποι με πρόσκαιρες δουλειές, χωρίς προοπτική επαγγελματικής σταθερότητας. Ο καπιταλισμός πλέον μάς θέλει εργένηδες.

»Την δεκαετία του 1960 το να είναι κανείς εργένης θεωρείτο ριζοσπαστική επιλογή, ένα είδος εξέγερσης κατά του αστικού καπιταλιστικού κονφορμισμού. Όπως λέει ο κοινωνιολόγος Ζαν-Κλωντ Καφμάν, η στροφή από τον οικογενειακό προς τον μοναχικό τρόπο ζωής ήταν μέρος της ακατανίκητης επέλασης του ατομισμού. Αλλά αυτή η απελευθέρωση χάνει την λάμψη της αν την εντάξουμε στην προοπτική της επικράτησης του καταναλωτισμού. Σήμερα, το να καλούνται οι μάζες να ζουν μοναχικά είναι οικονομικά συμφέρον. Σύμφωνα με έρευνα του Τζιανγκουο Λου, στις ΗΠΑ τα μοναχικά άτομα ηλικίας 25-34 ετών ξεπερνούν πλέον τους παντρεμένους κατά 46%. Όσο για τα διαζύγια, είναι μία αναπτυσσόμενη αγορά: κάθε διαλυμένο νοικοκυριό σημαίνει την αγορά δύο αυτοκινήτων, δύο πλυντηρίων, δύο τηλεοράσεων, κ.ο.κ. Οι μέρες που η πυρηνική οικογένεια θεωρούνταν ιδεώδης καταναλωτική μονάδα, πέρασαν ανεπιστρεπτί.

»Καθώς ο καπιταλισμός βυθίζεται στην στασιμότητα, οι επιχειρήσεις συνειδητοποίησαν δύο ευκαιρίες ανάπτυξης: πρώτον, την ανάδυση της αγοράς των μοναχικών και, δεύτερον, την ενθάρρυνση του διαζυγίου ως απόδειξη ατομικής ελευθερίας. Αυτό μπορεί να το δει κανείς στην εξέλιξη των διαφημίσεων προϊόντων σαν τα χάμπουργκερ και τις διακοπές και το πώς απευθύνονται πια σε μοναχικά άτομα –ιδίως μοναχικές γυναίκες. Οι νέες διαφημίσεις της Χόντα ή της Σίτιμπανκ ενθαρρύνουν πλέον ανοικτά την ανακάλυψη του εαυτού μας και την αναβολή της σύναψης σχέσεων, εις βάρος του ζευγαρώματος.

»Όπως λέει η Κάθριν Τζάρβι, οι ευκαιριακές σχέσεις στις οποίες κανένας δεν αναζητά μακροχρόνια δέσμευση είναι η νέα μόδα, όπως μαρτυρεί η επιτυχία ιστοσελίδων εύρεσης ραντεβού, όπως το Ματς.κομ. Στις ΗΠΑ, οι αγγελίες στο Κρεγκλιστ εκθέτουν τον υποσυνείδητο συσχετισμό μεταξύ καταναλωτισμού και ατομικότητας: άμα με γαμ… στον καναπέ ΙΚΕΑ μου, στον δίνω για 100 δολλάρια. Η ταύτιση ατόμων και αγαθών επικράτησε ακριβώς την στιγμή που ο κορεσμός της αγοράς και της κατανάλωσης άρχισαν να παρεμποδίζουν την καπιταλιστική μεγέθυνση. Σε μία περίοδο κορεσμού των αγορών, όταν πλέον έχουμε καταναλώσει ό,τι ήταν δυνατόν, ενθαρρυνόμαστε να αντικειμενοποιούμε αυτούς ως είδη της αγοράς, που καταναλώνουμε αλλήλους. Ασκούμεθα στην κατανάλωση διαθέσιμων ανθρώπων».

Είναι σαφές ότι, από πλευράς μάρκετινγκ, οι παραπάνω απόψεις του Γ.Μόρισον είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες και αντικαθρεπτίζουν μία τάση την οποία ο Γάλλος «προοδευτικός» κοινωνιολόγος και σταυροφόρος του αντικαταναλωτισμού, Ζαν Μπωντριγιάρ (1929-2007) είχε επισημάνει από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, σε μία όντως εντυπωσιακή μελέτη του για την καταναλωτική κοινωνία και τις επιρροές της στις ανθρώπινες συμπεριφορές. Με την διαφορά ότι ο Γάλλος κοινωνιολόγος θεωρούσε τα μοναχικά άτομα ως «προοδευτικά» γιατί δεν ενέδιδαν στα «συντηρητικά δεσμά» της οικογένειας. Για την αριστερά, εξάλλου, η οικογένεια ήταν «αστικό κατάλοιπο», το οποίο τελικά εξυπηρετούσε την «καπιταλιστική αντιδραστική κυριαρχία».

Ως φαίνεται, όμως, οι καιροί αλλάζουν. Και ελλείψει πνευματικών καυσίμων, τώρα η αριστερά ανακαλύπτει ότι οι εργένηδες είναι τα «όργανα του καταναλωτισμού». Προτείνει, έτσι, ένα βροντερό όχι «στις σειρήνες της αγοράς των εργένηδων». Καμμία αμφιβολία ότι η πνευματική πενία τέχνας κατεργάζεται…